Δημοσιεύτηκε στο Παρατηρητήριο των Κοινών του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών
Η μείωση του χρόνου εργασίας υπάρχει διαχρονικά, ως αίτημα, στον πυρήνα του εργατικού κινήματος. Το κίνημα διεκδίκησης του 8ωρου επεκτάθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα «πέρα από τα σύνορα» και διασφάλισε το ότι σήμερα απολαμβάνουμε εργασιακό 8ωρο και Σαββατοκύριακο ελεύθερου χρόνου. Έπειτα από δεκαετίες απουσίας σχετικής συζήτησης διεθνώς, η μείωση του χρόνου εργασίας επανέρχεται ως ένα από τα πιο κεντρικά ζητήματα στην Ευρώπη.
Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο για τη Δίκαιη Κατανομή του Χρόνου Εργασίας (European Network for the Fair Sharing of Working Time) συνιστά μία προσπάθεια συντονισμού των δράσεων των σωματείων εργαζομένων, των πολιτικών κομμάτων και της κοινωνίας των πολιτών σε όλη την Ευρώπη. Το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ έγινε μέλος του Δικτύου το Μάρτιο του 2022 με στόχο την ενίσχυση και την τεκμηρίωση του αιτήματος και στην Ελλάδα, την ανταλλαγή πληροφορίας και τον συντονισμό με τα μέλη του Δικτύου στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Στο πλαίσιο αυτό, το ΕΝΑ δημοσιεύει συζήτηση της Δώρας Κοτσακά, συντονίστριας του Παρατηρητηρίου των Κοινών του ΕΝΑ, με τους συντονιστές του Ευρωπαϊκού Δικτύου για τη Δίκαιη Κατανομή του Χρόνου Εργασίας Margareta Steinrucke και Adrien Tusseau σχετικά με τους στόχους του Δικτύου.
Δ.Κ. Στη Γαλλία το 35ωρο έγινε νόμος από την κυβέρνηση συνεργασίας Σοσιαλδημοκρατών, Αριστερών και Πρασίνων το 1995. Σήμερα, πώς αξιολογείται το αίτημα στην πολιτική ατζέντα και ποιες είναι οι θέσεις των διαφορετικών πολιτικών οικογενειών στην Ευρώπη;
Μ.S. Το 35ώρο είναι νόμος στην πράξη στη Γαλλία, αλλά οι συντηρητικοί πολιτικοί και ο Μακρόν προσπαθούν να το καταργήσουν. Αυτό δεν είναι τόσο εύκολο. Οι άνθρωποι έχουν συνηθίσει πλέον «μεγαλύτερα» Σαββατοκύριακα και περισσότερες ελεύθερες ημέρες. Οι σοσιαλδημοκράτες συντάσσονται αυτή την περίοδο με την αριστερή πτέρυγα τους υποστηρίζοντας τη μείωση του χρόνου εργασίας. Οι συντηρητικοί εναντιώνονται σε αυτή και οι φιλελεύθεροι παλεύουν για πλήρη ελαστικοποίηση προς όφελος του κεφαλαίου. Η Συνομοσπονδία των Ευρωπαίων εργοδοτών «Business Europe» επιδιώκει σταθερά να επηρεάσει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή προκειμένου να αλλάξει την «European Working Time Directive» (Ευρωπαϊκή Οδηγία για τον Χρόνο Εργασίας) προς αυτή την κατεύθυνση. Η Ένωση Ευρωπαϊκών Συνδικάτων ETUC[1] αντιστέκεται υπερασπιζόμενη τις εγγυήσεις για την υγεία και την ασφάλεια στον χώρο εργασίας, μέσω σταθερών και μειωμένων εργασιακών ωρών.
Α.Τ. Το 35ωρο είναι ο επίσημος χρόνος εργασίας για τους εργαζόμενους στη Γαλλία. Αυτό το κεκτημένο δημιουργεί συγκρούσεις μεταξύ συντηρητικών και σοσιαλδημοκρατών. Οι συντηρητικοί, υποστηριζόμενοι από ενώσεις εργοδοτών όπως η Medef, επιδιώκουν να αυξήσουν τον χρόνο εργασίας. Στο δικό τους μυαλό το 35ωρο μειώνει την παραγωγικότητα, παρόλο που μελέτες δείχνουν ότι οι Γάλλοι εργαζόμενοι έχουν ένα από τα υψηλότερα ποσοστά παραγωγικότητας στον κόσμο.
Όλοι οι συντηρητικοί υποψήφιοι τίθενται με ένταση κατά της μείωσης του χρόνου εργασίας. Τα προγράμματά τους υποστηρίζουν σθεναρά την παράκαμψη ή τον περαιτέρω περιορισμό του 35ωρου και την αύξηση του χρόνου εργασίας. Οι προεδρικές εκλογές κατέστησαν φανερές τις διαφοροποιήσεις και την ποικιλία των σχετικών θέσεων στην Αριστερά. Όλοι οι υποψήφιοι, από την άκρα Αριστερά έως τους Σοσιαλδημοκράτες και τους Οικολόγους, υποστηρίζουν επί της αρχής τη μείωση του χρόνου εργασίας. Τα κόμματα της άκρας Αριστεράς (Lutte Ouvière, NPA, LFI, PCF) υποστηρίζουν τη με νόμο περαιτέρω μείωση του χρόνου εργασίας και τη βδομάδα των 4 ημερών. Οι Σοσιαλδημοκράτες (Socialist Party) υποστηρίζουν μεν την ιδέα, αλλά θέλουν να εφαρμοστεί μέσα από διαπραγμάτευση με τις εταιρείες και χωρίς μετατροπή του νομικού ορίου που θέτει το 35ωρο. Τα κόμματα των οικολόγων δεν αναφέρονται ρητά σε 32 ώρες ή 4 μέρες τη βδομάδα, ούτε σε κάποιο άλλο ποσοτικοποιημένο στόχο. Κάνουν λόγο για μερίδια εργασιακού χρόνου με προσαρμογή στον κύκλο ζωής και σε τράπεζες χρόνου. Θέλουν να σχεδιάσουν και να εφαρμόσουν την πρόταση μέσα από ένα συνέδριο πολιτών που θα επιλεγούν τυχαία από τον πληθυσμό. Ορισμένες εργατικές ενώσεις παλεύουν για εβδομάδα 32 ωρών (CGT, Solidaires στη Γαλλία, FGTB, CSC στο Βέλγιο). Τα πολιτικά κόμματα της Αριστεράς είναι ανοιχτά και στις 30 ώρες, το λεγόμενο «Short Full Time» (Μικρή Πλήρη Απασχόληση).
Δ.Κ. Μέχρι σήμερα πολλές χώρες (Ισλανδία, Σκωτία, Ισπανία, Ιαπωνία, Νέα Ζηλανδία, Σουηδία) έχουν ανακοινώσει πιλοτικά προγράμματα εργασίας 4 ημερών. Οι μέχρι τώρα εφαρμογές σε επίπεδο επιχειρήσεων ή χωρών -όπως στην Ισλανδία- απέδειξαν ότι η παραγωγικότητα αυξάνει σε ποσοστό έως και 40% όταν οι ώρες εργασίας μειώνονται. Λαμβάνοντας τα προηγούμενα υπόψη, ποιοι εναντιώνονται στην ιδέα της δίκαιης κατανομής του χρόνου εργασίας και για ποιους λόγους;
Μ.S. Έχει να κάνει με την πλειοψηφία των συνομοσπονδιών εργοδοτών και τους πολιτικούς τους υποστηρικτές στα συντηρητικά και ιδιαίτερα στα φιλελεύθερα κόμματα που αντιστέκονται σε κάθε μείωση του χρόνου εργασίας. Στην πραγματικότητα είναι ανόητο, καθώς ο μέσος όρος αύξησης της παραγωγικότητας μετά από μείωση του χρόνου εργασίας υπολογίζεται γύρω στο 20% (λιγότερες ασθένειες, περισσότερη συγκέντρωση, περισσότερη ικανοποίηση από την εργασία). Στην πραγματικότητα έχει να κάνει με την κυριαρχία. Η μειωμένη εργασία επιτρέπει στους εργαζόμενους περισσότερο χρόνο να σκεφτούν και να δράσουν πολιτικά. Αυτό δεν είναι επιθυμητό. Είναι ενδεικτικό το ότι ο αγώνας για μείωση του χρόνου εργασίας ήταν πάντα σκληρότερος από τον αγώνα για υψηλότερους μισθούς.
Α.T. Επιπλέον, η μείωση του χρόνου εργασίας ενθαρρύνει και επιτρέπει νέα μοτίβα κατανάλωσης. Περισσότερο συμβατά με την οικολογική μετάβαση η οποία αντιτίθεται στις συνήθειες που προωθεί ο σημερινός καπιταλισμός και οι υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς και του ανταγωνισμού.
Δ.Κ. Το αίτημα της μείωσης του χρόνου εργασίας υπήρξε κεντρικό κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, με θεσμικά αποτελέσματα τεράστιας σημασίας για την καθημερινή ζωή των εργαζόμενων. Ωστόσο, στις δεκαετίες του 2000 και του 2010 η ένταση του αιτήματος βρέθηκε κλιμακούμενη…
Μ.S. Η εφαρμογή του 35ωρου στη Γερμανία ήρθε έπειτα από 6 βδομάδες απεργίας στη βιομηχανία του μετάλλου και 13 στον κλάδο της εκτύπωσης το 1995. Στη συνέχεια ακολούθησε μία μακρά περίοδος ύφεσης σχετικά με το αίτημα της μείωσης του χρόνου εργασίας. Αυτό οφείλεται σε ένα μέρος στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές που εφαρμόστηκαν, σε ένα άλλο στη στάση της Σοσιαλδημοκρατίας και σε ορισμένες περιπτώσεις των συνδικάτων.
Το πρώτο θραύσμα σε αυτή τη σιωπή επήλθε το 2018 από την IG Metall, το ισχυρότερο σωματείο στον κόσμο. Το αίτημα που έθεσαν αφορούσε τη μείωση του χρόνου εργασίας, με βασική μέριμνα τη συμφιλίωση των εργασιακών και οικογενειακών υποχρεώσεων. Πέτυχαν να έχουν τη δυνατότητα έως και 28 ωρών εργασίας τη βδομάδα -αντί για 35- για διάστημα όχι μεγαλύτερο των 2 ετών. Επίσης δόθηκε η δυνατότητα για όλους τους εργαζόμενους με οικογενειακές υποχρεώσεις (μικρά παιδιά, φροντίδα ηλικιωμένων) να εργαστούν σε βάρδιες ανταλλάσοντας ένα μέρος του μισθού τους, της τάξης του 27.5%, με 8 περισσότερες μέρες ελεύθερες.
Σήμερα στα σωματεία υπάρχουν πολλές πρωτοβουλίες που επικεντρώνουν στην ανταλλαγή μισθού με ελεύθερο χρόνο, παράλληλα υπάρχει και μία κοινωνική τάση για μείωση του χρόνου εργασίας. Πολλοί άνθρωποι εργάζονται ως αυτοαπασχολούμενοι γύρω στις 30 ώρες, δηλαδή λιγότερο, αλλά δεν έχουν εργασιακά επιδόματα. Πρόκειται για μία πολιτισμική αλλαγή απομάκρυνσης από τις πολλές ώρες εργασίας προκειμένου να διατεθεί περισσότερος χρόνος σε δημιουργία, κοινωνική επαφή και εμάς τους ίδιους.
Α.Τ. Το 35ωρο εφαρμόστηκε στη Γαλλία το 1998 από την κυβέρνηση της πληθυντικής Αριστεράς (το Σοσιαλιστικό Κόμμα και τους συνεργάτες του από την Αριστερά και τους Πράσινους). Ακολούθησε και δεύτερος σχετικός νόμος το 2000. Μετά τη νίκη του δεξιού – συντηρητικού UMP στις εκλογές του 2002 ξεκίνησε μία σειρά νόμων που «ξήλωναν» ή περιόριζαν τη μείωση του χρόνου εργασίας.
Το 2007-2008 οι φιλελεύθερες και νεοφιλελεύθερες πολιτικές και η οικονομική κρίση είχαν ως αποτέλεσμα την οπισθοχώρηση του αιτήματος στη δημόσια συζήτηση. Επανερχόταν σε σημαντικές πολιτικά συγκυρίες, πχ στις εκλογές, αλλά δεν αποτέλεσε κεντρικό ζήτημα όπως συνέβη τη δεκαετία του 2010. Ωστόσο, στην παρούσα δεκαετία παρατηρείται η ενσωμάτωση του αιτήματος στο πρόγραμμα και την ατζέντα κινημάτων, ιδιαίτερα μετά τη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (COP21) στο Παρίσι το 2015.
Δ.Κ. Πώς επηρέασε η εμπειρία της πανδημίας αυτή τη διαδικασία και που βρισκόμαστε σήμερα;
Μ.S. Η επιδημία επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον χρόνο εργασίας. Επέβαλε την επιστροφή σε παραδοσιακούς όρους κατανομής μεταξύ αντρών και γυναικών. Οι γυναίκες μείωσαν τον εργασιακό τους χρόνο εξαιτίας της τηλεκπαίδευσης και της φροντίδας των παιδιών, στατιστικά σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τους άντρες. Πολλά κοινοβούλια αύξησαν το ανώτατο όριο των ωρών εργασίας επιμηκύνοντας το έως και 10, ακόμα και 12 ώρες τη βδομάδα. Ιδιαίτερα στον τομέα της υγείας, με το επιχείρημα ότι διαφορετικά δεν θα υπήρχε επαρκής φροντίδα για όλους τους ασθενείς της πανδημίας. Από την άλλη, υπάρχουν κάποιες πρωτοβουλίες μείωσης των ωρών εργασίας για όσους παρέχουν υγειονομική φροντίδα (για παράδειγμα στην Κίνα). Συμβαίνει πολλοί από τους εργαζόμενους σε αυτό τον τομέα να παραιτούνται εξαιτίας υπερβολικού εργασιακού φόρτου.
Πρόκειται για έναν αγώνα, όπως συμβαίνει διαρκώς τα τελευταία 150 έτη. Ωστόσο η τάση μακροσκοπικά δεν αλλάζει. Τα επικείμενα αποτελέσματα της ψηφιοποίησης και της απεξάρτησης από τον άνθρακα θα επιταχύνουν αυτή την τάση στο σύντομο μέλλον.
Η πανδημία επηρέασε τη δουλεία μας στο βαθμό που δεν μπορούμε να συναντηθούμε δια ζώσης στις Βρυξέλες όπως στο παρελθόν. Από την άλλη, το μεγάλο Συνέδριο το 2020 σχετικά με τη «Μείωση του Χρόνου Εργασίας και την κλιματική κρίση», το οποίο έγινε αποκλειστικά διαδικτυακά, σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Πολλοί άνθρωποι μπόρεσαν να συμμετάσχουν, από πολλές διαφορετικές χρονικές ζώνες. Το επόμενο μεγάλο Συνέδριο θα πραγματοποιηθεί με υβριδική μορφή στις 20 -21 Οκτωβρίου του 2022 με θέμα «Τέσσερις μέρες εργασίας στην Ευρώπη;! Ποιες οι πιθανότητες για πραγματική μείωση του χρόνου εργασίας;».
Α.Τ. Η πανδημία του κορονοϊού ανάγκασε τις κοινωνίες μας να επερωτήσουν τη σχέση με την εργασία συνολικότερα και συγκεκριμένα ως προς τη μείωση του χρόνου εργασίας. Στη Γαλλία, το «Πρόγραμμα εν μέρει ανεργίας»[2] -είχε εισαχθεί από το 2016 χωρίς μαζική συμμετοχή- διευρύνθηκε για όλες τις επιχειρήσεις, όπως συνέβη και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Αυτή η αμυντική πλευρά της μείωσης του χρόνου εργασίας δεν έχει αμφισβητηθεί από τότε. Η πανδημία επίσης φανέρωσε την επίπτωση των εργασιακών ρυθμών: οι περισσότεροι από τους εργαζόμενους υποχρεώθηκαν να ρίξουν τους ρυθμούς ή σε άλλους τομείς, όπως στην υγεία, να δουλεύουν περισσότερο προκειμένου να εξισορροπηθεί η έλλειψη θέσεων εργασίας. Η ανισότητα των φύλων και οι επιπτώσεις της από απόσταση εργασίας βρέθηκαν μπροστά στη δημόσια συζήτηση.
Η πανδημία έδειξε ότι αν το επιλέξουν, κυβέρνηση και κοινωνία, μπορούν να οργανώσουν την εργασία με άλλο τρόπο και με την υποστήριξη χρηματοδοτήσεων και σχετικών προγραμμάτων. Οι επιπτώσεις από την απουσία θέσεων εργασίας σε συγκεκριμένους τομείς έγιναν σαφείς και σήμερα όλοι οι δρώντες προχωρούν σε μία αναδιοργάνωση. Πρόκειται για μία επένδυση που πρέπει να γίνει. Η μείωση του χρόνου εργασίας είναι μία ιστορική τάση και το οικολογικό ζήτημα θα την ενδυναμώσει. Η κρίση του κορονοϊού κατέστησε τόσο εμφανές το θέμα του χρόνου εργασίας που δεν είναι δυνατό να συγκαλυφθεί ξανά στα επόμενα χρόνια.
Δ.Κ. Σε ποιο βαθμό η επανεμφάνιση του αιτήματος για δίκαιη κατανομή του χρόνου εργασίας συνδέεται με τους ριζοσπαστικούς μετασχηματισμούς που φέρουν η τεχνολογική καινοτομία και η τεχνητή νοημοσύνη μέσω της εφαρμογής τους στο πεδίο της παραγωγής;
Μ.S. Στον αγώνα για το 35ωρο στη Γερμανία η ανεργία εξαιτίας της εισαγωγής νέων τεχνολογιών αποτέλεσε κεντρικό επιχείρημα. Οι επιπτώσεις της ψηφιοποίησης και της αυτοματοποίησης έχουν ακόμα πολλά να φέρουν στο άμεσο μέλλον. Οι εργαζόμενοι φοβούνται ότι θα χάσουν τις δουλειές τους εξαιτίας αυτών, ωστόσο οι εργατικές ενώσεις δεν χρησιμοποιούν ακόμα αυτό το επιχείρημα με την ένταση που του αναλογεί.
Α.Τ. Θα μίλαγα για μία σύνδεση μεταξύ των δύο αιτημάτων. Η τεχνητή νοημοσύνη και η αυτοματοποίηση απαιτούν πλήθος εργαζομένων οι οποίοι θα εισάγουν όλα τα δεδομένα που είναι απαραίτητα στα προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης. Παράλληλα, ακόμα και σε ορισμένους σε μεγάλο βαθμό ψηφιοποιημένους τομείς -όπως το delivery- τα εργοστάσια ή οι αποθήκες χρειάζονται μεγάλο αριθμό εργαζομένων προκειμένου να λειτουργήσουν. Η Amazon είναι ένα τέλειο παράδειγμα. Ακόμα και με τα υπέρ-αυτοματοποιημένα ρομπότ τους συνεχίζουν να χρειάζονται πλήθους εργαζομένων για να τα υποστηρίξουν και να επιτελέσουν επαναλαμβανόμενες εργασίες. Το να γίνει ορατό αυτό το νέο καθεστώς, μαζί με τη σπουδαιότητα της μείωσης του χρόνου εργασίας, συνιστούν αιτήματα κεντρικής σημασίας για αυτή την κατηγορία εργαζομένων.
Δ.Κ. Πώς προέκυψε η ιδέα της δημιουργίας του Ευρωπαϊκού Δικτύου για τη Δίκαιη Κατανομή του Χρόνου Εργασίας και ποιοι είναι οι ιδρυτικοί του φορείς; Στο Δίκτυο συμμετέχει μία ποικιλία οργανώσεων σχεδόν από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Θα μπορούσατε να περιγράψετε τις βασικές κατηγορίες που αντιπροσωπεύονται;
Μ.S. Η ιδέα της δημιουργίας ενός Ευρωπαϊκού Δικτύου για τη δίκαιη κατανομή του χρόνου εργασίας «European Network for the Fair Sharing of Working Time» αναπτύχθηκε το 2010. Αναγνωρίστηκε η ανάγκη ανταλλαγής πληροφορίας και συνεργασίας μεταξύ διαφορετικών οργανώσεων και πρωτοβουλιών που αγωνίζονταν ήδη για τη μείωση του χρόνου εργασίας στην Ευρώπη. Δύο οργανώσεις που είχαν ήδη εργαστεί εντατικά πάνω σε αυτό το θέμα για μεγάλο χρονικό διάστημα συγκρότησαν την ομάδα εργασίας «ArbeitFairTeilen» – η Αttac-Γερμανίας και η Collectif Roosevelt στη Γαλλία. Το 2013 οργανώσαμε το πρώτο μεγάλο Συνέδριο στο Στρασβούργο σχετικά με τη μείωση του χρόνου εργασίας. Συμμετείχαν μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου από την Αριστερά, τους Σοσιαλδημοκράτες και μικρές ομάδες των Πρασίνων, όπως και επιστήμονες, συνδικαλιστές και προοδευτικοί εργοδότες που έχουν κάνει πράξη το 32ώρο στις επιχειρήσεις τους. Οι κύριες κατηγορίες φορέων μεταξύ των μελών του δικτύου είναι: εργατικά σωματεία, κοινωνικά κινήματα/ΜΚΟ/κινήματα πολιτών, επιστήμονες, πολιτικοί, διαμορφωτές εφαρμοσμένων πολιτικών, μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, εργατικά κινήματα των εκκλησιών, οργανώσεις ανέργων, ιδρύματα, αριστερά think tanks.
Α.Τ. Τα πολιτικά κόμματα έχουν το καθεστώς του «συμμετέχοντα παρατηρητή», καθώς συχνά γίνονται οι αποδέκτες προώθησης της δουλειάς του Δικτυού. Έχουμε υιοθετήσει την πρακτική να καλούμε πάντα τουλάχιστον δύο κόμματα στις δράσεις μας, διαφορετικά κανένα. Τα πολιτικά κόμματα δεν συμμετείχαν στην οργάνωση του Δικτύου, ούτε στη διατύπωση των στόχων του. Τέλος, δεν μπορούν να είναι μέλη της συντονιστικής ομάδας.
- Το newsletter του Δικτύου
- Το ιδρυτικό κείμενο του Δικτύου (2018) με τις θέσεις και τα ιδρυτικά του μέλη
Ένα σύντομο βίντεο για το αίτημα της 4ημερης εβδομαδιαίας εργασίας από την καμπάνια του Demand a 4 Day Week:
[1] Σ.σ. Πρόκειται για την ομοσπονδία Syndicat European, περισσότερα στο https://www.etuc.org/en.
[2] Σ.σ. Πρόκειται για το Partial Unemployement Program. Ο εργοδότης προσλαμβάνει με μειωμένο ωράριο και μειωμένο μισθό και το κράτος δίνει ένα μερικό επίδομα ανεργίας. https://www.activpayroll.com/news-articles/france-coronavirus-support-partial-unemployment
Εδώ το link στο Παρατηρητήριο των Κοινών 17 Μαϊου 2022, https://www.enainstitute.org/publication/%ce%b7-%ce%b5%cf%80%ce%b9%ce%ba%ce%b1%ce%b9%cf%81%cf%8c%cf%84%ce%b7%cf%84%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%bc%ce%b5%ce%af%cf%89%cf%83%ce%b7%cf%82-%cf%84%ce%bf%cf%85-%cf%87%cf%81%cf%8c%ce%bd%ce%bf%cf%85/